Ποια η διαφορά λοιπόν ενός Δημοκρατικού σχολείου από τα διάφορα εναλλακτικά, παιδοκεντρικά σχολεία; Τα Δημοκρατικά σχολεία αν και από κάθε άποψη παιδοκεντρικά είναι δυστυχώς και εναλλακτικά μιας και δεν ζούμε σε μια πραγματική Δημοκρατία των πολλών, αλλά ουσιαστικά σε μια αντιπροσωπευτική δημοκρατία των λίγων.
Η αντιπροσωπευτική αυτή "ολιγαρχία" κατά τον Καστοριάδη, μέσω της οργάνωσης του ιεραρχικού της μοντέλου( εκλογικό σύστημα, δημόσια διοίκηση, συνδικαλισμός, παραγωγική διαδικασία, εργασία) οδηγεί αναπόφευκτα στον ουσιαστικό αποκλεισμό του πολίτη από το κοινωνικό-πολιτικό-οικονομικό «γίγνεσθαι», ενώ η έννοια της συμμετοχής στα κοινά αποκτά μία μάλλον μεταφυσική υφή για τον μέσο πολίτη της καθημερινότητας.
Και δεν φτάνει μόνο αυτό…κάπου κατά τη διαδικασία της αντιπροσώπευσης, χάνεται όχι απλώς και μόνο η πραγματική γενική βούληση των πολιτών, αλλά και η πιθανή γνώμη μίας μειοψηφίας, αφού η δημοκρατία όπως μας την μάθανε από τα παιδικά μας χρόνια δεν προάγεται μέσω μία ωφέλιμης σύνθεσης ή μιας ανάδειξης του διαφορετικού, αλλά από μία συμβατική πλειοψηφία.
Η διαδικασία αποξένωσης από τον κόσμο όμως ξεκινά από την παιδική ηλικία. Ο Μαρξ μιλούσε για αλλοτρίωση των ανθρώπων από την ανθρώπινη φύση τους ως συνέπεια ενός μηχανοποιημένου τρόπου παραγωγής που δεν καθορίζεται από τους ίδιους. Με τον ίδιο τρόπο και οι μαθητές εισάγονται στο σημερινό σχολείο και αυτομάτως τους αφαιρείται η δυνατότητα να αναπτύξουν ελεύθερα τα ταλέντα και τις πηγαίες ικανότητες τους, αφού τους στερείται ακόμη και το ελάχιστο δικαίωμα να έχουν λόγο στον προγραμματισμό και στην οργάνωση της μαθησιακής διαδικασίας. Μιας μαθησιακής διαδικασίας η οποία είναι ξένη ως προς την βιωματική πραγματικότητα του παιδιού.
Με αυτόν τον τρόπο το παιδί αποξενώνεται και από το προϊόν της εργασίας του, αφού αυτό δεν είναι προσωπική του επιλογή αλλά και από την ίδια την πράξη παραγωγής,( η οποία συντελείται διεκπεραιωτικά- μηχανοποιημένα) με τελικό αποτέλεσμα την ολοκληρωτική αποξένωση του μαθητή από τον ίδιο του τον εαυτό και από την ολοκληρωτική του παραίτηση από τα πραγματικά θέλω του. Τέλος, το βαθμοθηρικό σύστημα, οδηγεί τους πιο ανταγωνιστικούς μαθητές στην αποξένωση ακόμη και από τους ίδιους τους, τους συμμαθητές.
Έτσι το όραμα ενός δημοκρατικού σχολείου επεκτείνεται πέρα από τη βελτίωση του σχολικού κλίματος, των μεθοδολογιών διδασκαλίας, της προσωπικής και γνωστικής ανάπτυξης των παιδιών, στην δημοκρατία ως πράξη, στη γνώση του πραγματικού κόσμου των κοινωνικών και εκπαιδευτικών ανισοτήτων, στην διερευνητική από κοινού μάθηση και στην συνεχή αμφισβήτηση.
Λειτουργούν λοιπόν σήμερα τα σχολεία δημοκρατικά; Δυστυχώς, όχι. Ενώ η δημοκρατία τονίζει τη συνεργασία μεταξύ των ανθρώπων, τα περισσότερα σχολεία έχουν προωθήσει τον ανταγωνισμό. Ενώ η δημοκρατία εξαρτάται από την υπεράσπιση του κοινού καλού, τα σχολεία κυριαρχούνται από πολιτικά προγράμματα που επιβάλλονται από τα πάνω, αντανακλώντας τους εκάστοτε πολιτικό-οικονομικούς στόχους. Ενώ στη δημοκρατία άτομο και σύνολο έχουν κοινά συμφέροντα, στο σχολείο τονίζεται με κάθε τρόπο μια μονοδιάστατη ατομικότητα, που βασίζεται αποκλειστικά στο ατομικό συμφέρον με επιφανειακούς όρους κόστους-οφέλους. Ενώ η δημοκρατία υποστηρίζει τη διαφοροποίηση, τα περισσότερα σχολεία προωθούν μια ενιαία μετρήσιμη εικόνα, πάνω σ’ ένα αυθαίρετο καθολικό πρότυπο του καλού παιδιού-μαθητή.
Πολιτικός γρίφος. Είναι δυνατόν σε μια τέτοια ετερόνομη κοινωνία, να καρπίσει ένας αυτόνομος θεσμός; Ένα Δημοκρατικό σχολείο; Δεν τρέφουμε αυταπάτες…αλλά είναι μια δράση σε κάθε περίπτωση, η οποία θα ψάχνει τη συν-άρθρωση της με άλλες.