Η νέα σχολική χρονιά ξεκινά και όπως κάθε χρόνο γονείς και παιδιά σχεδιάζουν άλλοι περισσότερο συνειδητά, άλλοι λιγότερο τις επιλογές τους με ή χωρίς την ενεργό εμπλοκή του παιδιού τους. Γιατί το παιδί μου βαριέται; Γιατί απορρίπτει τον στίβο, το ποδόσφαιρο κτλ; Μήπως θα ήταν καλύτερα να το πάω σκάκι; Η μήπως κάποιο μουσικό όργανο;..και τα μαθήματα; Τι θα κάνω για να διαβάζει λίγο περισσότερο;
Την απάντηση στα παραπάνω ερωτήματα φιλοδοξεί να δώσει η τελευταία μεγάλη θεωρία των κινήτρων η οποία αν και σχετικά άγνωστη στο ευρύ κοινό( αρχές 2000) παρέχει ένα ασφαλές εννοιολογικό εργαλείο χρήσιμο σε εκπαιδευτικούς και γονείς. Το όνομα της θεωρία του Αυτοκαθορισμού (Self-Determination Theory, συντομογραφία: SDT), που θεμελιώθηκε από τους E.L. Deci και R.M. Ryan.
Σύμφωνα με την θεωρία αυτή οι άνθρωποι θεωρούνται αυτόνομοι οργανισμοί που αλληλεπιδρούν άμεσα με το περιβάλλον τους και στόχο έχουν να καλύψουν τις έμφυτες και βασικότερες ψυχολογικές τους ανάγκες. Δυστυχώς αυτό δεν συμβαίνει αυτόματα. Απαιτείται να παρασχεθούν τα κατάλληλα περιβάλλοντα, δηλαδή καταστάσεις και εμπειρίες που υποστηρίζουν την ικανοποίηση αυτών ψυχολογικών αναγκών.
Αλλά ποιες είναι αυτές οι τόσο σημαντικές ψυχολογικές ανάγκες;
Πρώτον, η ανάγκη για αυτονομία. Η πρωταρχική φυσική ροπή του ανθρώπου είναι να βιώνει τον εαυτό του ως αιτιώδη παράγοντα (casual agent), δηλαδή να νιώθει ότι επιφέρει αλλαγές στο περιβάλλον του. Η ανάγκη για αυτονομία δεν θα πρέπει να συγχέεται με την ανεξαρτησία, την αποκόλληση και τον ατομικισμό. Η προσθήκη οποιασδήποτε εξωτερικής αμοιβής υπονομεύει την ανάγκη για αυτονομία, επειδή οι άνθρωποι αισθάνονται ότι ελέγχονται από την αμοιβή.
Δεύτερον, η ανάγκη για επιδεξιότητα. Ο άνθρωπος επιθυμεί να βιώνει ότι είναι καλός σε κάτι( μαεστρία), δηλαδή να αισθάνεται ότι είναι ικανός να ολοκληρώσει έργα που είναι σημαντικά για αυτόν και για το περιβάλλον στο οποίο ζει. Έτσι, ο άνθρωπος έχει την εγγενή ανάγκη να (δια)χειρίζεται επιτυχώς τις εξωτερικές και τις εσωτερικές απαιτήσεις που βιώνει κάθε φορά.
Τρίτον, η ανάγκη συσχέτισης. Πρόκειται για την επιθυμία του ανθρώπου να αλληλεπιδρά και να συνδέεται με άλλους. Είναι καίριο για αυτόν να φροντίζει όποιους θεωρεί σημαντικούς και ταυτόχρονα να νιώθει ότι αυτοί τον νοιάζονται, δηλαδή να προσλαμβάνει αποδοχή, προσοχή, ζεστασιά, αγάπη, αναγνώριση, ασφάλεια χωρίς όρους.
Τι γίνεται λοιπόν αν δεν ικανοποιούνται οι παραπάνω ανάγκες; Οι ειδικοί της θεωρίας του αυτοκαθορισμού προειδοποιούν ότι σε αυτήν την περίπτωση οι άνθρωποι βιώνουν αισθήματα ματαίωσης και απογοήτευσης ή τη γνωστή σε όλους μας «βαριεστημάρα» που βιώνουν οι νέοι κατά τη διάρκεια της προεφηβείας-εφηβείας από το βαρύ σχολικό πρόγραμμα με τα μη επιλεγόμενα από τους ίδιους παρεμφερή.
Αλλά επειδή πρέπει να κλείσουμε με ένα θετικό μήνυμα. Μπορούν αυτές οι ανάγκες να ικανοποιηθούν στο πλαίσιο αυτής της ανταγωνιστικής κοινωνίας; Μα φυσικά, καλύπτοντας αυτές τις ανάγκες, αλλάζουμε την ίδια την κοινωνία μιας και ο στόχος της νέας γενιάς θα πρέπει να είναι όχι η παθητική ένταξη τους στο υπάρχον πλαίσιο, αλλά η δυνατότητα αναδημιουργίας του.
Αντικαθιστούμε λοιπόν την ανταγωνιστικότητα από τη συμπληρωματικότητα, την(εξειδικευμένη) αριστεία, με την ευρεία ομηρική αντίληψη της αρετής, ως μιας πολύπλευρης αριστείας και μιας πολυσχιδούς δραστηριότητας.Τέλος την επίδοση, από ένα ανώτερο ιδεώδες αποδοτικότητας, που δεν υφίσταται μόνο σε μια πτυχή της ζωής(π.χ. σχολείο) αλλά στο σύνολο της.